بخشنامه جدید، زندگی دانش آموزان مهاجر را نشانه گرفت
بخشنامه ثبت‌نام دانشآموزان اتباع خارجی، بسیاری از خانواده‌های کودکان مهاجر ازجمله افعانستانی‌های مقیم ایران را با مشکل ثبت‌نام و تحصیل مواجه کرده است. این بخشنامه که 21 شهریور سال جاری، یعنی کمتر از 10 روز مانده به آغاز سال تحصیلی صادر شده، به غیر نگاه تبعیض‌آمیزی که به دانشآموزان مهاجر دارد، آن‌ها را در معرض جا ماندن از تحصیل قرار داده است.
این بخشنامه چه می‌گوید و چرا زندگی دانشآموزان مهاجر را تحت‌تاثیر قرار داده است؟
بخشنامه ثبت‌نام دانشآموزان اتباع خارجی، 21شهریور1403 توسط وزارت آموزش‌و‌پرورش ایران صادر شده‌است. فعالان حقوق کودکان مهاجر در گفت‌وگو با «ایران‌وایر» می‌گویند یکی از تاثیرات صدور دیرهنگام این بخشنامه، بازماندن دانشآموزان از ثبت‌نام به‌دلیل پر شدن ظرفیت مدارس است. آن‌ها از اینکه این بخشنامه اجازه تحصیل در برخی رشته‌ها را به دانشآموزان نمی‌دهد، شوکه‌شده‌اند.
«شیوه‌نامه ثبت‌نام دانشآموزان اتباع خارجی در مدارس جمهوری اسلامی ایران برای سال 1404-1403»، یک بخشنامه 7 صفحه‌ای در 3 فصل است. در فصل اول «کلیات»، شامل آن که اتباع باید پیش‌تر در سامانه «سهما» (سامانه هوشمند مدیریت اتباع) ثبت‌نام شده باشند توصیف شده و در فصل دوم، دستورات اجرایی و چگونگی فرایند ثبت‌نام، ازجمله زمان‌بندی ثبت‌نام تشریح شده‌است. فصل سوم آن نیز با عنوان «دستورات هماهنگی»، به هماهنگی با سایر دستگاه‌ها، ازجمله داشتن برگ سلامت پرداخته است.
بر همین اساس، زمان ثبت‌نام را بین 10مرداد تا 30شهریور امسال قید کرده که مشخص نیست منظور از این قید چه بوده‌است. به عبارت دیگر براساس بند 3 زمان‌بندی اجرای ثبت‌نام، دانشآموزان اتباع خارجی باید ابتدا در سامانه «سهما» در فاصله 10 مرداد تا 30 شهریور 1403 ثبت‌نام کرده‌باشند.
همچنین براساس این بخشنامه، ثبت‌نام هر دانش‌آموزی که در این سامانه ثبت‌نام نکرده باشد ممنوع است و همین، یکی مسیرهای باز ماندن برخی کودکان از تحصیل را رقم می‌زند.
در بخش چهارم از شرایط ثبت‌نام تصریح شده «ثبت‌نام دانشآموزان اتباع خارجی در هنرستان‌های شاخه فنی و حرفه‌ای و کاردانش با رعایت سهمیه در ادارات کل آموزش‌و‌پرورش و سیاست توسعه متوازن و هدایت تحصیلی دانشآموزان است» و سپس ثبت‌نام دانشآموزان اتباع خارجی را فقط در 13 رشته، در صورت وجود ظرفیت ممکن دانسته است.
براساس این بخشنامه، ثبت‌نام دانشآموزان اتباع خارجی فقط در «رشته پویانمایی، سینما، نمایش، نقاشی، موسیقی و نوازندگی سازهای ایرانی، موسیقی و نوازندگی سازهای جهانی و در شاخه کاردانش رشته‌های هتلداری، نقاشی ایرانی، صحافی و جلدسازی، نوازندگی سازهای ایرانی و خارجی، آواز ایرانی و آواز جهانی» امکان‌پذیر است.
همچنین براساس این شیوه‌نامه، «پذیرش 10درصد از ظرفیت هر ناحیه، شهرستان و منطقه در سایر رشته‌های شاخه‌های فنی و حرفه‌ای و کاردانش در صورت وجود ظرفیت خالی در مدارس»، به دانشآموزان اتباع اختصاص می‌یابد.
به‌این‌ترتیب، عملا دانشآموزان افغانستانی حاضر در ایران که 95درصد از دانشآموزان اتباع خارجی را تشکیل می‌دهند، با‌وجود داشتن اجازه اقامت هم نمی‌توانند در هر رشته‌ای تحصیل کنند.
مدارس می‌گویند ظرفیت پر شده، جا نداریم
«طاهره»، مادر یکی از پسران دانش‌آموز متقاضی ثبت‌نام در مقطع متوسطه دوم، به ایران‌وایر می‌گوید: «تا پیش از صدور بخشنامه به ما می‌گفتند هنوز دستورالعملی نداریم و حالا که بخشنامه آمده، به ما می‌گویند نمی‌توانیم ثبت‌نام کنیم، چون ظرفیت ما پر شده است.»
«سعیده»، یکی از فعالان حقوق مهاجران در ایران با اشاره به یکی از کودکان اهل افغانستان که در شهرستان قم وضعیتش را پیگیری کرده توضیح می‌دهد: «این دانش‌آموز در شهرستان قم شش سال به مدرسه رفته و حالا امسال همان مدرسه قبلی حاضر به ثبت‌نام او نشده و واقعا شرایط بد و خطرناکی است.»
این در‌حالی‌است که یکی از فعالان حقوق مهاجران در ایران به ایران‌وایر می‌گوید: «شایعه‌ای وجود دارد که ممنوعیت در همه رشته‌های فنی و حرفه‌ای و کاردانش، برای جلوگیری استمرار اقامت یا مهاجرت به سایر کشورهااست.»
«مریم حیدری»، فعال حقوق کودکان و از مهاجران افغانستانی مقیم اتریش در گفتگو با ایران‌وایر، با تاکید بر اینکه «امسال رویکرد ثبت نام بیشتر از سال های قبل سخت گیرانه‌تر شده»، می‌گوید: «این دیر اعلام شدن بخشنامه به‌ویژه برای مقاطع متوسطه شرایط را بدتر کرده، زیرا دانشآموزان باید انتخاب رشته کنند و ظرفیت مدارس باتوجه به نوع رشته‌ها محدودتر است.»
او که اینک در زمینه آموزش اجتماعی تحصیل می‌کند، درباره سختی ثبت‌نام دانش‌آموزانی که تغییر مقطع دارند توضیح می‌دهد: «از آنجایی که در تغییر مقطع کلا باید مدرسه عوض شود، مدیران در پذیرش دانشآموزان جدید از اتباع خیلی سخت‌تر برخورد می‌کنند.»
این فعال حقوق کودکان تاکید می‌کند: «امسال به‌نوعی تجربه تلخ دهه 80 در سال‌های 1383 و 1384 دوباره در حال اتفاق افتادن است. در آن زمان در دوره آقای خاتمی و با امضای آقای عارف، بخشنامه ممنوعیت تحصیل کودکان مهاجر در تمامی مدارس ابلاغ شد و هیچ مدرسه‌ای بچه‌ها را نام‌نویسی نکردند.»
به گفته حیدری، «امسال به‌طور مستقیم اشاره نشده که نام‌نویسی نکنید، اما ظرفیت مدارس برای پذیرش دانشآموزان اتباع و مهاجر را محدود کردند، ضمن آنکه در سال‌های قبل هم با دیر اعلام کردن شرایط ثبت‌نام، همین موقعیت را پیش روی اتباع قرار می‌دادند.»
پسران دانش‌آموز اتباع در معرض ترک تحصیل
آنچه نگرانی خانواده‌های اهل افغانستان و فعالان حقوق کودک را در مورد این بخشنامه دوچندان کرده، محدود کردن تحصیل دانشآموزان اتباع خارجی، به‌ویژه در 13 رشته هنری در مقطع متوسطه است.
طاهره، مادر یکی از دانشآموزان افغانستانی مقیم جنوب تهران به ایران‌وایر می‌گوید: «ابتدا به ما گفتند نمی‌توانیم در فنی و حرفه‌ای او را ثبت‌نام کنیم و باید به رشته نظری برود؛ اما پسرم را در رشته تجربی هم ثبت‌نام نکردند.»
سعیده، فعال حقوق‌بشر و حقوق مهاجران در ایران که پیگیر وضعیت ثبت‌نام و آموزش کودکان اهل افغانستان است، دراین‌باره به ایران‌وایر می‌گوید: «متاسفانه در این شهریور تقریبا تمامی رشته‌ها و مدارس، حتی مدارس قبلی که بچه‌ها راحت ثبت‌نام می‌شدند، به‌دلایل مختلفی ثبت‌نام نمی‌کنند. در هنرستان و فنی‌حرفه‌ای که اصلا ثبت‌نام نمی‌کنند.»
مریم حیدری که خود تجربه زندگی در ایران را هم داشته، با تاکید بر اینکه «حتی با معدل بالا هم نمی‌توان در برخی رشته‌های فنی و کاردانش به‌عنوان اتباع ثبت‌نام کرد و این کار ممنوع است»، توضیح می‌دهد: «در کوتاه‌مدت این وضعیت باعث دلسردی می‌شود، به‌ویژه پسران وقتی نمی‌توانند رشته فنی مناسبی بروند، ترک‌تحصیل می‌کنند.»
او با اشاره به این استدلال که «خیلی‌ها می‌گویند چشم‌انداز و بازار کار برای بچه‌های ایران نیز مناسب نیست»، به وضعیت پسران دانش‌آموز اهل افغانستان پرداخته می‌افزاید: «خیلی از گروه‌های مهاجرستیز همین که در ایران بازار کار مناسب نیست را بهانه بسیاری از محدودیت‌ها قرار داده‌اند. اینجاست که پسرها برای یافتن کار مناسب ترک‌تحصیل می‌کنند، اما دخترها هیچ چاره‌ای ندارند که برای ماندن در مدرسه و تن ندادن به شرایطی چون ازدواج، در هر رشته‌ای در ایران درس بخوانند.»
این در‌حالی‌است که «پیمان حقیقت‌طلب»، مدیر پژوهش‌های انجمن «دیاران» در ایران، یکی از چالش‌های تحصیلی مهاجران افغانستانی در ایران را تمرکز 70درصدی کودکان و دانشآموزان مهاجر در مقطع ابتدایی دانسته و گفته است: «تنها 20درصد از دانشآموزان مهاجر افغانستانی در مقطع متوسطه اول و حدود 10درصد، در مقطع متوسطه دوم مشغول تحصیل هستند.»
آخرین آمار اعلام شده از دانشآموزان اتباع خارجی در ایران به تفکیک پایه تحصیلی مربوط به سال 1399-1400 است و به‌درستی نمی‌توان میزان فارغ‌التحصیلی آن‌ها را تعیین کرد و به نظر می‌رسد همین ناهمخوانی بین علاقمندی آن‌ها و محدودیت، یکی از دلایل کاهش تعداد دانشآموزان اتباع خارجی در مقاطع متوسطه اول و دوم باشد.
سینا قنبرپور
نشریه ایران وایر