به گزارش رسانه‌های ایرانی، این نشست به میزبانی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران برگزار شده و در آن، نمایندگان ویژه امور افغانستان از شش کشور منطقه شرکت کرده‌اند. پیش از این، روندی در سطح وزیران امور خارجه کشورهای همسایه افغانستان به‌اضافه روسیه آغاز شده بود که نزدیک به دو سال است متوقف مانده و عملاً به رکود گراییده است.

سطح مشارکت‌کنندگان در نشست تهران نشان‌دهنده اهمیت آن تلقی می‌شود. فدراسیون روسیه و جمهوری ازبکستان در سطح نمایندگان رئیس‌جمهور، پاکستان در سطح نماینده نخست‌وزیر و سایر کشورها در سطح نمایندگان وزارت‌های امور خارجه در این نشست حضور یافته‌اند. این اجلاس با سخنرانی سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، آغاز شد.

محور اصلی گفت‌وگوها، بررسی تحولات مرتبط با افغانستان است؛ تحولی که در شرایط تشدید تنش میان کابل و اسلام‌آباد، اهمیت مضاعف یافته است. روابط افغانستان و پاکستان در ماه‌های اخیر به یکی از پرتنش‌ترین دوره‌های خود رسیده و به گفته شهباز شریف، نخست‌وزیر پاکستان، آتش‌بسی شکننده میان دو طرف برقرار است. اگرچه این موضوع تنها محور نشست تهران نیست، اما بدون تردید یکی از مهم‌ترین موضوعات مورد بحث میان شرکت‌کنندگان به شمار می‌رود.

افغانستان و دو دهه تلاش برای ثبات

چاره‌جویی برای بحران افغانستان، دست‌کم در دو دهه گذشته، یکی از مهم‌ترین دستورکارهای کشورهای همسایه، منطقه و حتی قدرت‌های غربی بوده است. امنیت، تروریزم، مهاجرت، قاچاق مواد مخدر و اقتصاد، محور اصلی نشست‌ها و ابتکاراتی بوده که از سال 2001 میلادی و با آغاز روند بن در آلمان شکل گرفت.

هرچند این روند در ابتدا ابتکاری غربی به‌شمار می‌رفت، اما به‌تدریج این پرسش مطرح شد که چرا کشورهای همسایه افغانستان خود ابتکارات مستقلی برای مدیریت پیامدهای ناامنی در این کشور ارائه نکنند. پاسخ به این پرسش، در قالب نشست‌ها و فرمت‌های سه‌جانبه و چهارجانبه و نیز در چارچوب سازمان‌های منطقه‌ای چون سازمان همکاری اقتصادی (اکو) و سازمان همکاری شانگهای داده شد.

در سال‌های گذشته، نشست‌های سه‌جانبه افغانستان–پاکستان–ایران، نشست‌های چهارجانبه به ابتکار ایالات متحده با حضور افغانستان، پاکستان، چین، روند استانبول، فرمت مسکو و نشست‌های ابتکاری ایران و چین، از جمله مهم‌ترین تلاش‌ها برای هماهنگی منطقه‌ای درباره افغانستان بوده‌اند. نشست امروز تهران نیز در ادامه همین روند ارزیابی می‌شود و هدف آن، ایجاد همگرایی میان همسایگان افغانستان برای کاهش تنش‌ها و دستیابی به راهکارهای عملی است.

چرا افغانستان برای همسایگان اهمیت دارد؟

نگرانی کشورهای منطقه نسبت به افغانستان، ریشه در منافع و تهدیدهای متفاوت اما درهم‌تنیده دارد. برای کشورهای آسیای مرکزی، ناامنی در افغانستان خط قرمزی است که می‌تواند ثبات داخلی آنان را تهدید کند. برای ایران، تروریزم، افراط‌گرایی، قاچاق مواد مخدر و موج مهاجران افغان از اولویت‌های اصلی به‌شمار می‌رود.

چین بیش از هر چیز بر ابعاد اقتصادی، تجاری و مسیرهای ترانزیتی تمرکز دارد و روسیه نیز امنیت جنوب آسیا و دسترسی آسان‌تر به آب‌های آزاد را در محاسبات خود مهم می‌داند. در سوی دیگر، کشورهای غربی موضوع حقوق بشر، وضعیت زنان در حکومت طالبان و منابع معدنی غنی افغانستان را در اولویت قرار داده‌اند.

بازگشت طالبان به قدرت در شرایطی رخ داد که افغانستان با بحران‌های عمیق اقتصادی، اجتماعی و امنیتی مواجه بود. تحریم‌های گسترده، توقف کمک‌های بین‌المللی و مسدود شدن دارایی‌های افغانستان، اقتصاد این کشور را بیش از پیش تضعیف کرده است. هرچند برخی آمارها از ثبات نسبی حکایت دارد، اما واقعیت آن است که اقتصاد افغانستان همچنان شکننده و آسیب‌پذیر باقی مانده است.

مهاجرت، تروریزم و چالش‌های منطقه‌ای

رکود اقتصادی، بحران بانکی، بیکاری گسترده و ناامنی، موج جدیدی از مهاجرت را به‌سوی کشورهای همسایه، به‌ویژه ایران، ایجاد کرده است. در کنار آن، فعالیت گروه‌های تروریستی مانند داعش، به یکی از نگرانی‌های جدی منطقه‌ای و بین‌المللی تبدیل شده است.

قاچاق مواد مخدر نیز همچنان یکی از چالش‌های بزرگ باقی مانده و ایران اعلام کرده است که سالانه هزینه‌های سنگینی برای مقابله با این پدیده متحمل می‌شود؛ مسئله‌ای که افغانستان را به یکی از کانون‌های نگرانی امنیتی منطقه تبدیل کرده است.

نشست تهران؛ تلاشی برای مدیریت تنش‌ها

اختلاف‌نظر میان کشورهای منطقه و غرب درباره نحوه تعامل با حکومت طالبان، دستیابی به چارچوبی مشترک برای حل بحران افغانستان را دشوار ساخته است. تشدید تنش‌های مرزی میان افغانستان و پاکستان در ماه‌های اخیر، این پیچیدگی را افزایش داده و افغانستان را به یک گره ژئوپولیتیک در منطقه بدل کرده است.

اگرچه نشست تهران ماهیت میانجی‌گرانه رسمی ندارد و ایران نیز خود را میانجی رسمی کابل و اسلام‌آباد معرفی نکرده است، اما این نشست به‌عنوان بستری برای گفت‌وگوهای چندجانبه و کاهش احتمال تشدید درگیری‌ها ارزیابی می‌شود. حضور هم‌زمان نمایندگان چین و روسیه نیز به اهمیت این نشست افزوده است؛ به‌ویژه از آن‌رو که پکن رایزنی‌های منظمی با اسلام‌آباد درباره تهدیدات امنیتی ناشی از افغانستان داشته است.

بر اساس اعلام مقام‌های طالبان، نماینده‌ای از افغانستان در این نشست حضور نداشت و کابل ترجیح داده است تعاملات منطقه‌ای خود را از مسیر سازمان‌های منطقه‌ای و سازوکارهای دوجانبه دنبال کند. در مقابل، مقام‌های پاکستانی از نقش ایران در کاهش تنش‌ها استقبال کرده‌اند.

امنیت شرق و نگاه تهران

امنیت مرزهای شرقی برای ایران اهمیتی راهبردی دارد. هرگونه ناامنی در این مناطق می‌تواند پیامدهای امنیتی، اقتصادی و انسانی گسترده‌ای به‌همراه داشته باشد. توقف تجارت میان افغانستان و پاکستان در پی تنش‌های اخیر، نمونه‌ای از تأثیر مستقیم بی‌ثباتی بر اقتصاد شکننده افغانستان است؛ وضعیتی که می‌تواند موج تازه‌ای از مهاجرت را رقم بزند.

در کنار آن، پرونده‌های حل‌نشده‌ای چون حقابه‌ها و وضعیت مهاجران افغان، نیازمند فضایی امن و باثبات برای گفت‌وگو و حل‌وفصل است. تهران همچنین هرگونه ناامنی در منطقه را زمینه‌ساز حضور قدرت‌های فرامنطقه‌ای می‌داند و از همین رو، بر تقویت همگرایی منطقه‌ای تأکید دارد.

جمع‌بندی

نشست کشورهای همسایه و منطقه‌ای افغانستان در تهران، تلاشی برای مدیریت شرایط پیچیده منطقه‌ای و کاهش تنش‌ها تلقی می‌شود. هرچند انتظار دستیابی به راه‌حل‌های فوری و جامع از چنین نشستی واقع‌بینانه نیست، اما تقویت درک مشترک، افزایش هماهنگی منطقه‌ای و استمرار گفت‌وگوها می‌تواند گامی مهم در مسیر ثبات افغانستان و منطقه باشد؛ ثباتی که امروز بیش از هر زمان دیگری به یک ضرورت مشترک برای همسایگان افغانستان تبدیل شده است.